Διάφοροι πολιτικοί και εμπειρογνώμονες μας διαβεβαιώνουν ότι έξοδος της Ελλάδας από την Ευρωζώνη δεν είναι δυνατή, διότι δεν προβλέπεται από τις Συνθήκες η αποχώρηση χώρας ή η αποπομπή της. Μας καθησυχάζουν λοιπόν, λέγοντας: μη φοβάστε, δεν συμφέρει την Ένωση να αποχωρήσουμε, δεν θα εμμείνουν στις απαιτήσεις τους γιατί αλλιώς θα καταστραφούν και οι ίδιοι. Άλλοι ισχυρίζονται ότι «καμιά από τις ισχυρές χώρες την Ευρώπης δεν επιθυμεί την έξοδο της Ελλάδας από το Ευρώ, κάτι που αποσαφηνίσθηκε από τις δηλώσεις Μέρκελ-Σαρκοζί». Έχουμε άρα ελευθερία κινήσεων. Υπάρχουν επίσης εκείνοι που πιστεύουν ότι η Ευρωζώνη έτσι κι αλλιώς θα καταρρεύσει. Δεν χρειάζεται λοιπόν να ακολουθούμε περιορισμούς. Το κλίμα ότι έχουμε πολύ μεγαλύτερα περιθώρια πρωτοβουλιών, απ’ ότι αρχικά πιστεύαμε, οδήγησε σε εφησυχασμό. Επιβεβλημένα μέτρα με πολιτικό κόστος αναβλήθηκαν ή τροποποιήθηκαν. Όταν δεν καταβλήθηκε η έκτη δόση του δανείου στα μέσα Σεπτεμβρίου, διαπιστώσαμε έκπληκτοι ότι οι εταίροι μας έχουν αρκετά διαφορετικές απόψεις από μας σε σχέση με το τι πρέπει να γίνει. Οι κρίσεις δεν αντιμετωπίζονται ούτε με αβάσιμες ελπίδες ούτε με φαντασιώσεις. Η γνώση της πραγματικότητας είναι προϋπόθεση της αντιμετώπισής τους.
Στις Συνθήκες πράγματι δεν προβλέπονται ρήτρες αποπομπής μιας χώρας από την ΟΝΕ. Αλλά μόνον όσοι εθελοτυφλούν μπορούν να πιστεύουν ότι κατόπιν τούτου δεν διατρέχει κίνδυνο η Ελλάδα. Η πραγματικότητα της λειτουργίας της Ένωσης καθορίζει το πλαίσιο για την παραμονή ή την έξοδο μιας χώρας. Γι’ αυτό και είναι σημαντικό να προβλέπουμε και να μην εφησυχάζουμε. Οι όποιες διαβεβαιώσεις ηγετών της Ένωσης είναι δεσμευτικές στο μέτρο, που η Ελλάδα τηρεί τις υποχρεώσεις της. Αν δεν ανταποκρίνεται στα συμφωνηθέντα -όπως ισχυρίζονται ότι συμβαίνει- δεν ισχύουν.
Η συμφωνία του Ιουλίου 2011 εξασφάλισε στην Ελλάδα πρόσθετη χρηματοδότηση και μερική αναδιάρθρωση του χρέους της ώστε να διευκολύνει την επάνοδο της χώρας στις αγορές το 2014. Η συμφωνία αυτή υποδηλώνει το σχέδιο που επιδιώκει να εφαρμόσει ο ηγετικός πυρήνας της Ένωσης. Επιθυμεί, κατά την αρχή λειτουργίας του Νέου Μόνιμου Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM) το 2013 ή και ακόμη γρηγορότερα, να δώσει την οριστική λύση του προβλήματος των υπερχρεωμένων χωρών με βάση τις καταστατικές διατάξεις του Μηχανισμού. Σύμφωνα μ’ αυτές, όποια κράτη έχουν βιώσιμο χρέος, όποια δηλαδή έχουν τη δυνατότητα να αντλήσουν κεφάλαια από τις αγορές, θα συνεχίσουν να υποστηρίζονται. Τα άλλα, των οποίων το χρέος δεν είναι βιώσιμο, θα πρέπει να τα βγάλουν πέρα μόνα τους. Νέα χρηματοδότηση δεν θα δοθεί παρά μόνο για εξαιρετικά περιορισμένο χρόνο. Όσες χώρες δεν θα μπορέσουν να ξεπεράσουν τις δυσκολίες τους θα ενταχθούν σε μια διαδικασία ελεγχόμενης χρεοκοπίας. Στόχος θα είναι να περιορισθούν οι αρνητικές επιπτώσεις στο ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα.
Ελεγχόμενη χρεοκοπία σημαίνει ελεγχόμενη συμπεριφορά των δανειστών, συμφωνία μεταξύ των δανειστών και της οφειλέτριας χώρας για την αναδιάρθρωση του χρέους, δηλαδή παράταση του χρόνου εξόφλησης, περιορισμός (κούρεμα) των απαιτήσεων των τραπεζών, ρυθμίσεις που εγγυώνται την εξόφληση, όπως εκχώρηση των χρημάτων των κοινοτικών προγραμμάτων στις τράπεζες, νέοι κανόνες για το καταβλητέο επιτόκιο. Η ελεγχόμενη χρεοκοπία συνεπάγεται την οικειοθελή «αναστολή» της συμμετοχής της χώρας που χρεοκοπεί στην Ευρωζώνη. Η παραμονή της θα σήμαινε συνέχιση των κλυδωνισμών που προκαλεί η αδυναμία της στην αξία του ευρώ. Το ευρώ θα έχανε αμέσως αξία απέναντι στο δολάριο ή την λίρα με αποτέλεσμα την φυγή των επενδυτών προς άλλα νομίσματα. Η Ευρωζώνη θα εγκατέλειπε τη φιλοδοξία να είναι μια από τις πιο ισχυρές και ανταγωνιστικές οικονομίες. Η Γερμανία, η Γαλλία αλλά και άλλες χώρες δεν είναι διατεθειμένες να υποστούν μια τέτοια εξέλιξη. Θα αντιδράσουν σκληρά σε όσους δανείστηκαν τεράστια ποσά χωρίς να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους.
Η «οικειοθελής αναστολή» είναι άλλωστε το λογικό επακόλουθο ενός συστήματος, όπου όλοι είναι υποχρεωμένοι να τηρούν ορισμένους κανόνες για να λειτουργήσει. Αν κάποιος αρνείται να τους εφαρμόσει και κάνει του κεφαλιού του το σύστημα ή θα τον αποπέμψει ή θα αυτοαναιρεθεί. Αυτοαναίρεση της Ευρωζώνης λόγω μιας μικρής περιφερειακής χώρας δεν πρόκειται να συμβεί. Τα άλλα κράτη έχουν επενδύσει τεράστιους πόρους και προσπάθεια στην ΟΝΕ, ώστε να αποδεχτούν μοιρολατρικά την αδιαφορία ενός μέλους για τις κοινές ρυθμίσεις.
Οι διαπιστώσεις αυτές απαντούν με σαφήνεια στον ισχυρισμό ότι δεν επιτρέπεται «νομικά» η αποχώρησή μας από το ευρώ. Οι νομικοί κανόνες για την έξοδό μας έχουν ήδη ουσιαστικά καθοριστεί. Το αργότερο το 2014 λοιπόν θα κριθεί το μέλλον της Ελλάδας στην Ευρωζώνη. Ο χρόνος που μας μένει για να αποφύγουμε την έξωση είναι το πολύ τρία περίπου χρόνια και με την προϋπόθεση ότι δεν θα συμβει στο μεταξύ κάποιο ατύχημα. Ας σημειωθεί εδώ, ότι στην Ευρωζώνη άρχισαν να κυκλοφορούν σενάρια επιτάχυνσης των διαδικασιών. Επιδιώκεται να λειτουργήσει ο Μηχανισμός αντί το δεύτερο εξάμηνο του 2013 ήδη από το πρώτο εξάμηνο του 2012. Ο διαθέσιμος χρόνος για την ανατροπή της αρνητικής μας πορείας θα είναι ελάχιστος σ’ αυτή την περίπτωση.
Η αναστολή της συμμετοχής μας στην Ευρωζώνη θα σημάνει πιθανότατα επάνοδο στη δραχμή. Η ισοτιμία της νέας δραχμής προς τα ευρώ θα είναι πολύ κατώτερη εκείνης με την οποία πραγματοποιήθηκε η είσοδος στην ευρωζώνη (1 ευρώ=340 δρχ.) Ένα ευρώ θα αντιστοιχεί σε εξακόσιες δραχμές ή και πολύ παραπάνω. Η οριστική τιμή της δραχμής θα καθορισθεί τελικά από τις αγορές μετά από αλλεπάλληλες υποτιμήσεις. Οι Έλληνες θα χάσουμε ένα μεγάλο ποσοστό της αξίας των χρημάτων μας, οι μισθωτοί ένα μεγάλο τμήμα της αγοραστικής τους δύναμης. Οι τιμές των εισαγομένων ειδών θα αυξηθούν κατά το ύψος της υποτίμησης. Πολλά εγχώρια αγαθά θα ακολουθήσουν και αυτά την αλματώδη άνοδο των τιμών μια που οι περισσότερες πρώτες ύλες προέρχονται από το εξωτερικό. Η ανάκαμψη θα είναι εντελώς αβέβαιη για πολύ καιρό γιατί οι μοχλοί ανάπτυξης που είναι ήδη ασθενείς θα παραμείνουν περιορισμένοι.
Η ελεγχόμενη χρεοκοπία, έξωση, θα πραγματοποιηθεί, ίσως με υποσχέσεις για σύντομη επάνοδο στο ευρώ. Παρ’ όλα αυτά θα είναι πιθανότατα εξίσου δραματική με τη μη ελεγχόμενη. Για την κυκλοφορία του ευρώ στην Ελλάδα είχαν γίνει προετοιμασίες ενός έτους. Για την επανακυκλοφορία της δραχμής δεν θα μπορεί να γίνει ούτε μιας μέρας προπαρασκευαστική δουλειά. Μόλις μαθευτεί ότι είναι σε εξέλιξη η εγκατάλειψη του ευρώ θα κυριαρχήσει πανικός στην αγορά. Τράπεζες και καταθέτες θα προσπαθήσουν να εξασφαλίσουν αμέσως όσο το δυνατό περισσότερα ευρώ για να τα στείλουν στο εξωτερικό ή να αποθηκεύσουν.
Ο βέβαιος πανικός δεν θα είναι η μόνη δυσκολία στην αλλαγή του νομίσματος. Το τραπεζικό μας σύστημα έχει προσανατολιστεί στο ευρώ, όσον αφορά τη διαχείρισή του, λογισμικό, υπολογιστές, εκπαίδευση. Η αλλαγή του ώστε να εργασθεί με το νέο νόμισμα απαιτεί τεράστιο κόστος και αρκετό χρόνο. Κερδοσκοπία, απάτες, αβεβαιότητα θα κυριαρχήσουν. Τα χρέη μας προς το εξωτερικό, που θα πρέπει να αποπληρωθούν σε ευρώ, αυτομάτως θα αυξηθούν κατά το ποσοστό της υποτίμησης. Ελληνικές επιχειρήσεις που συναλλάσσονταν με το εξωτερικό θα βρεθούν ίσως σε μια νύχτα με διπλάσια χρέη. Το δημόσιο χρέος θα φτάσει δυσθεώρητα ύψη. Όποια και αν είναι η έκταση της αναδιάρθρωσής του, η εξόφλησή του θα παραμένει προβληματική. Το 1996, η Ελλάδα αποπλήρωνε ακόμη οφειλές που προέκυψαν πριν από το 1900. Τα εγγόνια μας θα εξοφλούν και αυτά πιθανότατα δάνεια, που θα έχουν συμφωνηθεί δεκαετίες πριν γεννηθούν. Θα πραγματοποιηθεί ανακατανομή του εισοδήματος και πλούτου χωρίς κανόνες και ηθική δικαιολόγηση. Η κοινωνική αναταραχή θα είναι έντονη, η οργή ανάλογη της χωρίς προηγούμενο φτώχειας και ανεργίας.
Θα υπάρξουν δισταγμοί, αναστολές, προσπάθειες της τελευταίας στιγμής για να αποτραπεί από την ίδια την Ευρωζώνη ο εξοστρακισμός μιας χώρας μέλους με καταστροφικές συνέπειες για την οικονομία της. Δεν θα εφαρμοστεί όμως η ίδια συνταγή διάσωσης που ίσχυσε μέχρι τώρα: νέα δάνεια, νέες υποσχέσεις της Ελλάδος, νέες εγγυήσεις, νέα παρακολούθηση εκ μέρους της Τρόικας. Το τελευταίο βήμα θα είναι ο αναγκαστικός διαχειριστής, ο σύνδικος της πτώχευσης. Θα παίρνει αυτός τις αποφάσεις που μας αφορούν, θα ορίζει ποια χρήματα θα περιέρχονται στους δανειστές και ποια στη χώρα, θα καθορίζει διαδικασίες ώστε να ολοκληρωθεί η ύστατη προσπάθεια με το λιγότερο δυνατό κόστος για όλους.
Υπάρχουν βέβαια και άλλες πιθανές εξελίξεις. Εξαρτώνται σημαντικά από την πορεία της ευρωπαϊκής και της διεθνούς οικονομίας, του περιορισμούς που επιβάλλει ή τις ευχέρειες που παρέχει. Κριτήρια της κάθε λύσης είναι κυρίως το κόστος της για τα κράτη της Ευρωζώνης, οι ζημιές για τις τράπεζές τους, οι δυνατότητες ανακεφαλαίωσης των τραπεζών. Ορισμένη λύση μπορεί να ενδείκνυται για συγκεκριμένη στιγμή, αλλά να είναι απρόσφορη σε άλλη συγκυρία. Ας δούμε ορισμένα σενάρια.
Έστω ότι οι ευρωπαίοι εταίροι μας και το ΔΝΤ αρνηθούν να πληρώσουν δύο ή τρεις συνεχόμενες δόσεις διότι δεν εκτελούμε ανειλημμένες υποχρεώσεις. Τι θα συμβεί; Το Δημόσιο θα προσφύγει στις διεθνείς αγορές για να εξασφαλίσει χρηματοδότηση. Δεν θα μπορέσει όμως να δανεισθεί γιατί οι ξένες τράπεζες θα ζητούν επιτόκια ανώτερα του 40%. Δεν θα έχει επομένως χρήματα ούτε για να εξοφλήσει τα ληξιπρόθεσμα δάνεια ούτε για να καλύψει τις τρέχουσες ανάγκες του. Η συνέχεια θα εξαρτηθεί από τη στάση που θα ακολουθήσει η Ευρωζώνη. Θα έχει διάφορες δυνατότητες. Αν θέλει να μην προκληθεί αναταραχή από μία χρεοκοπία χώρας μέλους αλλά και ταυτόχρονα να φανεί συνεπής η ίδια στην τήρηση των όρων που θέτει, θα προχωρήσει προς την τελική εκκαθάριση του θέματος δίνοντας μια τελευταία ευκαιρία στην Ελλάδα. Θα αποφασίσει την εκτεταμένη αναδιάρθρωση του χρέους δηλαδή, τον δραστικό περιορισμό του ελληνικού χρέους κατά ποσοστό πολύ μεγαλύτερο εκείνου του 21% που προέβλεπε η συμφωνία του Ιουλίου. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (EFSF) θα δώσει στους κατόχους ελληνικών ομολόγων νέα ομόλογα των οποίων η τιμή θα ανταποκρίνεται στην κατά πολύ κατώτερη της ονομαστικής πραγματική τους αξία. Την αποπληρωμή τους θα εγγυάται όμως το ίδιο. Υποχρέωση της Ελλάδος θα είναι να καταστήσει, υπό την αυστηρή εποπτεία του EFSF, το χρέος της βιώσιμο μέχρι την οριστική κρίση του 2013/2014. Η εποπτεία θα συνεχισθεί, αν κριθεί το χρέος βιώσιμο, για αρκετά χρόνια για να εξασφαλισθεί η δυνατότητα εξόφλησής του. Οι τράπεζες, θα υποστούν πλήγμα από την αναδιάρθρωση γιατί θα χαθεί ένα μεγάλο τμήμα της αξίας των ομολόγων που κατέχουν. Θα έχουν όμως ήδη ανακεφαλαιωθεί ή θα χρηματοδοτηθούν από το EFSF, για να καλύψουν μέρος της ζημιάς τους. Το μεγάλο όφελος της Ευρωζώνης θα είναι ο τερματισμός της ανασφάλειας, η αποτελεσματική περιχαράκωση του κινδύνου.
Πιθανό είναι επίσης η Ευρωζώνη να αποφασίσει να πληρώνει εφεξής τις δόσεις, όχι στην Ελλάδα απευθείας αλλά στις τράπεζες που μας δάνεισαν ώστε να εξοφλούνται τα χρέη μας. Στην περίπτωση αυτή δεν θα υπάρξει άμεση και μόνιμη στάση πληρωμών αφού τα χρέη θα εξυπηρετούνται κανονικά. Με τη μέθοδο αυτή θα επιτευχθεί η απαλλαγή των τραπεζών της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το τοξικό ελληνικό χρέος και η ανάληψή του από τα κράτη-μέλη. Ο κίνδυνος ότι η ελληνική χρεοκοπία θα προκαλέσει κλυδωνισμούς στο ευρωπαϊκό τραπεζικό σύστημα θα έχει ελεγχθεί.
Η λύση αυτή δεν θα αποφύγει την αναταραχή στο εσωτερικό της χώρας. Το ελληνικό Δημόσιο πιθανόν να μην έχει επαρκή χρήματα να πληρώσει μισθούς, συντάξεις και άλλες υποχρεώσεις του για να δουλέψει η κρατική μηχανή. Για να αντιμετωπίσει την έκτακτη αυτή κατάσταση πιθανόν να πληρώνει με πιστοποιήσεις οφειλής (ομόλογα) τους υπαλλήλους, οι δημόσιες επιχειρήσεις τους εργαζομένους, οι ιδιωτικές επιχειρήσεις τους προμηθευτές τους. Πιθανόν να υπάρξει τότε επέμβαση εκ μέρους είτε του προσωρινού μηχανισμού (EFSF) είτε της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας για τη χρηματοδότηση των τραπεζών και εμμέσως του Ελληνικού Δημοσίου. Στόχος της θα είναι να οδηγηθεί ομαλά η Ελλάδα στην προβλεπόμενη από το Μόνιμο Μηχανισμό (ESM) διαδικασία που θα αποφασίσει οριστικά για τη μελλοντική εξέλιξη.
Εάν τέλος, η Ευρωζώνη δεν συμφωνήσει σε παρέμβαση, όπως στις παραπάνω περιπτώσεις, και συνεχίσει να αρνείται την πληρωμή των δόσεων, η Ελλάδα θα κηρύξει στάση πληρωμών και θα διαπραγματευτεί τους όρους της χρεοκοπίας της. Θα είναι μια μη ελεγχόμενη χρεοκοπία. Οι δανειστές θα απαιτούν το σύνολο του οφειλόμενου ποσού χωρίς εκπτώσεις και αναβολές με κάθε δυνατό τρόπο. Η Ελλάδα θα αποκοπεί από τις διεθνείς συναλλαγές για πάρα πολύ χρόνο.
Την εικόνα των πιθανών εξελίξεων θα πρέπει να συμπληρώσει η διαπίστωση, ότι η Ελλάδα θα είναι συνεχώς εκτεθειμένη στον κίνδυνο ενός απρόβλεπτου ή τυχαίου γεγονότος. Μια νέα διεθνής ύφεση, μια νέα διεθνής τραπεζική κρίση, έντονες διαφορές μεταξύ των μελών της Ένωσης για την οικονομική διακυβέρνηση της Ευρωζώνης θα αυξήσουν το αίσθημα της ανασφάλειας και θα επηρεάσουν αρνητικά την συμπαράσταση στα προβλήματά μας.
Το συμπέρασμα από την εξέταση των διαφόρων σεναρίων είναι ότι η ομαλή πορεία της χώρας προϋποθέτει την ομαλή καταβολή των δόσεων από τους δανειστές και την ανταπόκρισή μας στους όρους που μας έχουν τεθεί. Κάθε παρασπονδία μας οδηγεί σε αυστηρότερη εποπτεία. Κάθε βελτίωση που πετυχαίνουμε αυξάνει τη διαπραγματευτική μας δύναμη. Η συνάντηση της κας Μέρκελ με τον πρωθυπουργό την περασμένη Τρίτη το επιβεβαίωσε. «Εάν θέλετε να σας στηρίξουμε πάρετε όλα τα μέτρα» ήταν η επωδός της καγκελαρίου, φιλική αλλά αποφασιστική. Αποτελούν τέλος δονκιχωτισμούς οι απόψεις, ότι πρέπει να απεγκλωβιστούμε από την συμπαράσταση της Ευρωζώνης, να μιμηθούμε το παράδειγμα της Αργεντινής «που τα πάει καλά», να «πούμε όχι» στους δανειστές μας, να επαναδιαπραγματευτούμε το σύνολο του προβλήματος με την Ευρωζώνη. Η έξοδος από την ΟΝΕ πρέπει να αποφευχθεί με κάθε τρόπο. Θα είναι καταστροφική.
Το ερώτημα, αν μπορούμε να αλλάξουμε τους καταπιεστικούς όρους ώστε να περιορίσουμε τη δυστυχία που προκαλούν, έχει απαντηθεί μέχρι σήμερα από τις εξελίξεις. Τόσο η συμφωνία του Ιουλίου όσο και η άρνηση αποδοχής των ελληνικών θέσεων τον Σεπτέμβρη έδειξαν ότι κάθε διαπραγμάτευση χρειάζεται επιδόσεις που πείθουν και μελετημένα σχέδια. Αν αυτό δεν συμβαίνει οδηγείται σε αδιέξοδο. Θα πρέπει με την κατάλληλη προετοιμασία να επιδιώξουμε μια συμφωνία, που μπορεί να εκπληρωθεί σε όφελος όλων αλλά και της χώρας μας. Η ανάπτυξη να αποκτήσει πολύ μεγαλύτερη σημασία. Τα μέτρα να είναι δικαιότερα για τα χαμηλότερα εισοδήματα. Χρειάζεται μια διαφορετική προσέγγιση από εκείνη που ακολουθήσαμε μέχρι τώρα.
Οι συνεχείς διασκέψεις πρωθυπουργών κα υπουργών οικονομίας δεν μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγές πολιτικής. Στα Συμβούλια δεν υπάρχει χρόνος συζήτησης. Όλα έχουν σχεδόν λεπτομερειακά προετοιμαστεί. Για οτιδήποτε καινούργιο οι συμμετέχοντες κρατούν τα χαρτιά τους κλειστά. Κοινά σχέδια προκύπτουν όταν οι υψηλού επιπέδου κύριοι συνεργάτες των πολιτικά υπευθύνων συζητούν βάσει οδηγιών ελεύθερα, μακριά από κάμερες, χωρίς δηλώσεις, αλλά με εξονυχιστική διερεύνηση όλων των δυνατοτήτων. Βέβαια συζητούν συγκεκριμένα σχέδια και όχι αόριστες επιθυμίες ή πολιτικά ευχολόγια. Για να ενταχθεί η χώρα στην ΟΝΕ υπήρχε μια συνεχής προπαρασκευαστική άτυπη επαφή και ελεύθερη συζήτηση των συνεργατών και των υπουργών επί χρόνια. Σήμερα μοιάζει να μην υπάρχουν γέφυρες.
Γέφυρες υπάρχουν, όταν αναγνωρίζεις το πρόβλημα του συνομιλητή σου. Το θέμα που απασχολεί τις χώρες του Βορρά είναι ο ορατός κίνδυνος να τις παρασύρουν σε χώρες της περιφέρειες στην κρίση τους. Πρέπει να τις πείσουμε, ότι μας ενδιαφέρει να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά τη κρίση. Είχαμε υποσχεθεί τον Φεβρουάριο του 2010 αποκρατικοποιήσεις. Δεν προχώρησαν ακόμη. Είχαμε προτείνει πωλήσεις περιουσιακών στοιχείων ύψους 50 δις. Δεν έχουμε καταφέρει να συμπληρώσουμε το ποσό του 1 δις. Δεν αξιοποιήσαμε το ΕΣΠΑ. Η Ελλάδα έχει δημιουργήσει την πεποίθηση στους δανειστές της ότι δεν τηρεί τις υποσχέσεις της ελπίζοντας να βολευτούν τα πράγματα κατά τον ένα ή άλλο τρόπο χωρίς τομές. Χρειάζονται έκτακτες διαδικασίες και έκτακτη προσπάθεια. Εάν προωθούνται τα θέματα με τις συνηθισμένες γραφειοκρατικές μεθόδους το αποτέλεσμα θα παραμείνει μηδενικό. Μηδενική όμως θα είναι και η συμπαράσταση σε μας. Η προοπτική της ανάκαμψης θα παραμείνει ζωντανή αν δουλέψουμε με συνέπεια, σχέδιο και θέληση.
Είναι καιρός λοιπόν να σταματήσουν οι αυταπάτες για τις δυνατότητές μας, οι νομικισμοί, οι επικλήσεις των αρχών και αξιών της Ένωσης, για τις οποίες πρώτοι εμείς αδιαφορούμε. Δεν μας ταιριάζει το σύνδρομο της στρουθοκαμήλου που κρύβει το πρόσωπό της γιατί δεν αντέχει να βλέπει την πραγματικότητα. Ας δούμε με ειλικρίνεια και αυτογνωσία την κατάσταση. Μόνο έτσι θα διαμορφώσουμε τα μέσα να την αντιμετωπίσουμε.